Qirg‘iziston prezidenti Sadir Japarov 25 iyun kuni parlament tomonidan qabul qilingan «Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida»gi yangi qonunni
imzoladi. Rasmiylar bu qonun OAVning mustaqil, raqobatbardosh va mas’uliyatli bo‘lishini ta’minlashga xizmat qiladi, deya ta’kidlamoqda.
Asosiy o‘zgarishlar quyidagilar:
- Majburiy ro‘yxatga olish: Endi barcha OAV — gazetalar, telekanallar, internet saytlari va bloglar Adliya vazirligining maxsus reyestriga kiritiladi.
- Ruxsat tartibi: Qaysi OAV ishlashiga ruxsat berish yoki rad etish tartibini Vazirlar Mahkamasi belgilaydi. Bu orqali hukumat OAV ustidan ko‘proq nazorat o‘rnatadi.
- Axborot manbalarini yashirish huquqi: OAV axborot manbalarini oshkor qilmaslik huquqiga ega bo‘ladi. Faqat sud qarori bilan bu ma’lumotlar ochiqlanishi mumkin.
- Xorijiy sarmoya cheklovi: Chet ellik investorlar Qirg‘izistondagi OAVda 35 foizdan ortiq ulushga ega bo‘la olmaydi.
Yangi qonundagi majburiy ro‘yxatdan o‘tish talabi avvalgi variantdan tubdan farq qiladi. Ilgari ixtiyoriy ro‘yxatdan o‘tish haqida kelishuv bor edi — bu OAVlar va hukumat o‘rtasida murosali yechim hisoblangan. Endilikda esa har qanday ommaviy axborot vositasi (gazeta, televideniye, blog, sayt) faoliyat boshlashi uchun majburiy ravishda ro‘yxatdan o‘tishi kerak bo‘ladi.
Bu esa OAVlar ustidan nazoratni kuchaytiradi va so‘z erkinligiga xavf tug‘dirishi mumkin.
Huquq himoyachilari va xalqaro tashkilotlar, jumladan, Jurnalistlarni himoya qilish qo‘mitasi, bu qonunni xavfli deb hisoblamoqda. Ular prezident Sadir Japarovni qonunga veto qo‘yishga (ya’ni, uni rad etishga) chaqirgan.
Media ekspertlarning fikricha, ro‘yxatdan o‘tkazish, qayta ro‘yxatdan o‘tkazish va ro‘yxatdan o‘tkazishni bekor qilish tartib-taomillari ijro hokimiyati ixtiyoriga berilmasdan, qonunda aniq tartibga solinishi kerak. Suiiste’molchilik va siyosiy bosimga yo‘l qo‘ymaslik uchun qoidalarni belgilash va o‘zgartirishda jamoatchilik va parlamentning shaffofligi va ishtirokini ta’minlash tavsiya etildi.
Bundan tashqari xorijiy yuridik shaxslar va tashkilotlarga 35 foizdan ortiq ulushga ega bo‘lishni taqiqlash o‘rniga, xalqaro tajribadan kelib chiqib, axborot maydonida turli fikrlar bo‘lishi (plyuralizm) va bozorning bir tomonlama nazorat qilinishining (monopoliyaning) oldini olishga qaratilgan ochiq va adolatli qoidalarni joriy etish taklif qilinmoqda.
Shuningdek, OAV egalarining to‘liq ochiq bo‘lishi – ya’ni, kimga tegishli ekani aniq ko‘rinib turishi – va asosiy foyda oluvchilar (benefitsiarlar) ro‘yxatdan o‘tkazilishi tavsiya qilinmoqda. Bu esa ommaviy axborot vositalariga bo‘lgan ishonchni oshiradi va hukumat hamda jamiyatga kim va qanday OAVlarga ega ekani ustidan nazorat qilish imkonini beradi.
Politic Central Asia saytiga
ko‘ra, oxirgi yillarda Qirg‘izistonda matbuot va internet erkinligi tobora cheklanmoqda. Qabul qilingan qonunlar buni yaqqol ko‘rsatmoqda. Xususan,
- Tuhmat, haqorat yoki «soxta xabarlar» uchun katta miqdorda jarimalar belgilandi.
- Tik-Tok va pornografik saytlar taqiqlandi.
- «Bolalarni himoya qilish» niqobi ostida «noan’anaviy jinsiy munosabatlar» haqida axborotlar ham taqiqlanmoqda.
- 2025 yil avgustdan boshlab xalqaro internet-trafik ustidan davlat monopoliyasi o‘rnatiladi — bu esa internetdan erkin foydalanish imkoniyatlarini yanada cheklashi mumkin.
O‘zbekistonda OAV larni ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi qanday?
O‘zbekistonda ommaviy axborot vositalarini (OAV) ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi «Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida»gi Qonun va unga tegishli me’yoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Mamlakatda gazeta, jurnal, axborot byulleteni, axborot agentliklari, televideniye va radioeshittirish tarmoqlari hamda internet-nashrlar OAV sifatida ro‘yxatdan o‘tishi mumkin. Ro‘yxatdan o‘tish uchun yuridik yoki jismoniy shaxs Adliya vazirligiga yoki uning hududiy boshqarmasiga ariza bilan murojaat qiladi. Arizada nashr yoki eshittirish vositasining nomi, yo‘nalishi, tili, tarqatish hududi, chiqish davriyligi, tahririyat manzili va egasi haqidagi ma’lumotlar ko‘rsatiladi. Shuningdek, davlat boji to‘lanadi. Murojaat Adliya organlari tomonidan ko‘rib chiqilib, bir oy ichida qaror qabul qilinadi. Ro‘yxatdan o‘tgach, OAVga belgilangan namunadagi guvohnoma beriladi va u qonuniy asosda faoliyat yuritish huquqiga ega bo‘ladi.
Qonunchilikda internetda axborot tarqatadigan saytlar va bloglar uchun ro‘yxatdan o‘tish majburiy emas, biroq ular ixtiyoriy ravishda OAV sifatida ro‘yxatdan o‘tishlari mumkin. Ro‘yxatdan o‘tgan internet-nashrlar qonuniy himoya, jurnalist akkreditatsiyasi, rasmiy axborot olish huquqi kabi imtiyozlarga ega bo‘ladi. Shuningdek, ro‘yxatdan o‘tgan OAVlar sudlarda o‘z huquqlarini himoya qilishda kuchliroq asosga ega bo‘ladi. Aksincha, ro‘yxatdan o‘tmagan axborot resurslari ommaviy axborot vositasi sifatida tan olinmaydi va ular uchun qonuniy himoya darajasi past bo‘ladi. Shu sababli, qonuniy faoliyat yuritish istagidagi axborot vositalarining ro‘yxatdan o‘tishi tavsiya etiladi.
Mehrinoza Farmonova tayyorladi.
