Markaziy Osiyoni ham Tehronning taqdiri kutyaptimi?

Markaziy Osiyo shiddat bilan suv tanqisligi chegarasiga yaqinlashmoqda. Bu chegaradan o‘tgach, mintaqa yirik shaharlari bugungi kunda Eron poytaxti Tehron duch kelgan inqirozga o‘xshash vaziyatga tushib qolishi mumkin. Bunday ogohlantirish tadqiqotchilar Sobir Qurbonov va Eldaniza Huseynova tomonidan 2-dekabr kuni e’lon qilingan tahliliy materialda keltirilgan. Ular vaziyatni «Tehron inqirozi» bilan taqqoslashmoqda. U yerda mamlakatning eng yirik shahri suv omborlari deyarli «o‘lik hajm»ga yetgan va hokimiyat aholini qisman ko‘chirish rejalarini tayyorlashga majbur bo‘lgan.

Tahlilchilarning baholashicha, Toshkent, Bishkek, Olmaota, Astana va Dushanbe hali falokat darajasiga yetib kelmagan, biroq xavfli yo‘nalishda ishonch bilan ilgarilamoqda. Buning asosiy sabablari — tog‘ muzliklarining jadal erishi, infratuzilmaning surunkali eskirgani va suv iste’molining, ayniqsa qishloq xo‘jaligida, isrofgarchilikka yo‘l qo‘yilishi. Mintaqada suvning 90 foizigacha bo‘lgan qismi sug‘orishga sarflanadi, uning katta qismi dalalarga yetib bormasdan ochiq kanallarda yo‘qoladi. Ba’zi hududlarda resurslarning 40 foizigacha bo‘lgan qismi yo‘l-yo‘lakay bug‘lanib ketmoqda.

Ta’kidlanishicha, «suv bilan ta’minlanganlik» tasavvuri uzoq vaqtdan beri haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi: yer osti suvlari sathi pasaymoqda, tuproq sho‘rlanmoqda, ekotizimlar tanazzulga uchramoqda. Bu jarayonlar Orol havzasida allaqachon sezilmoqda va kelajakdagi shahar muammolarining darakchilari bo‘lmoqda.

Tahlilchilar mintaqa poytaxtlariga alohida e’tibor qaratishgan. Toshkent va Bishkek suv tarmoqlari asosan sovet davridan beri saqlanib qolgan va ko‘pincha faqat shoshilinch ta’mirlash bilan amal qilmoqda. O‘zbekistonda suv iste’moli dunyodagi eng yuqori ko‘rsatkichlardan biri: bir kishi uchun kuniga 400 litrgacha, bu Yevropa shaharlariga qaraganda deyarli ikki baravar ko‘p. Bu yirik shaharlarni juda zaif qiladi - hatto kichik uzilishlar ham ommaviy suv ta’minotining to‘xtashiga olib kelishi mumkin.

Sobir Qurbonov va Eldaniza Huseynova ta’kidlashicha, inqiroz boshqaruvdagi kamchiliklar tufayli yanada chuqurlashmoqda. Tariflar tarmoqlarga xizmat ko‘rsatish xarajatlarini qoplamaydi va suv agentliklari iste’molni oshirishda davom etayotgan qishloq xo‘jaligi idoralariga qaraganda kuchsizroq. Afg‘oniston omili keskinlikning qo‘shimcha manbasiga aylanmoqda. Qurilayotgan «Qo‘shtepa» kanali Amudaryo oqimining uchdan bir qismini olib ketishi mumkin va bu allaqachon O‘zbekistonning janubiy hududlarini suv bilan ta’minlashga ta’sir ko‘rsatmoqda. Kelajakda bu butun Markaziy Osiyo bo‘ylab zanjirli reaksiyani keltirib chiqarishi va yukni Sirdaryoga qayta taqsimlashi mumkin, bu esa Qozog‘istonga tahdid soladi.

Qurg‘oqchil kuz vaziyatni yanada murakkablashtirmoqda. Gidrometeorologiya xizmati ma’lumotlariga ko‘ra, bir qator hududlarda yog‘ingarchilik me’yordan 40-70 foizga kam bo‘lgan. Tojikistonda allaqachon elektr energiyasiga cheklovlar joriy etilgan — qishloq joylarda kuniga uch soatgacha. Yomg‘ir yog‘maganda havo sifati yomonlashadi: chang va tutun ifloslanish darajasini xavfli qiymatlargacha ko‘taradi.

Mualliflar ogohlantiradi: agar islohotlar hozir boshlanmasa, mintaqada migratsiya o‘sishi, ijtimoiy norozilik kuchayishi va davlatlar o‘rtasida suv uchun raqobat keskinlashuvi kutilmoqda. «Tehron holati»ga tushib qolmaslik uchun Markaziy Osiyoda irrigatsiyani modernizatsiya qilish, suv tarmoqlaridagi yo‘qotishlarni kamaytirish, quyosh va shamol energetikasini rivojlantirish, shaharsozlik qoidalarini qattiqlashtirib, barqaror tarif siyosatini shakllantirish zarur.

Mutaxassislar Amudaryo oqimini boshqarish bo‘yicha Afg‘oniston bilan tizimli muloqot o‘tkazish zarurligini alohida ta’kidlashmoqda. Aks holda, Sobir Qurbonov va Eldaniza Huseynova ta’kidlaganidek, suv inqirozi asta-sekin, ammo muqarrar tarzda rivojlanib boradi va bir kun kelib nazoratdan chiqib ketadi.