NASDAQ va Franklin Templeton O‘zbekiston uchun imkoniyatmi yoki sinov?

Bu ikki brend global kapital bozorining ramzlari. Ammo ular O‘zbekiston uchun nafaqat imkoniyat, balki sinov hamdir. Kursiv.media o‘z tahlilida bu jarayonni chuqur yoritib bergan. Quyida o‘sha maqola asosida O‘zbekiston bozorining holati, istiqbollari va xavflari haqida fikr yuritamiz.

Kursiv jamoasi maqolani faktlar, ekspertlar va qiyosiy tahlil asosida tayyorlagan. Qozog‘iston fond birjasi (KASE) va Toshkent birjasi o‘rtasidagi farq aynan raqamlar orqali to‘g‘ri ochib berilgan: KASE 2024 yilda faqat korporativ obligatsiyalar bo‘yicha 8,3 mlrd dollar savdo amalga oshirgan, O‘zbekistonda esa bu raqam atigi 10,1 million dollarni tashkil etdi. Bu 800 baravar tafovutning o‘ziyoq bozor muammosining chuqurligini ko‘rsatadi.

Maqola shuningdek xalqaro ekspertlar fikri asosida yozilib, tahlilni xalqaro darajaga olib chiqqan. AFC Uzbekistan direktori Skott Osherov, Prosperity Capital Managementʼdan Denis Spirin va Freedom Broker tahlilchisi Muhammadkamron Murodov bozor holatini turli nuqatayi nazardan baholab, muammolarni aniq ko‘rsatib bergan.

Kursiv maqolasida likvidlik fond bozorining eng katta muammosi ekanligi to‘g‘ri ta’kidlangan. 2024 yilda «Main Board» savdo hajmi 362 mlrd so‘mdan 131 mlrd so‘mga tushgan, bu uch baravar qisqarish hisoblanadi. Ammo bu faqat texnik muammo emas, sabablar ancha chuqurroq.

Bozorni harakatdan to‘xtatgan asosiy omillar bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq. Avvalo, institutsional investorlarning deyarli yo‘qligi sabab talab barqaror bo‘lmaydi. Bundan tashqari, aksiyadorlar huquqlari yetarlicha himoyalanmaydi, ko‘plab investorlar o‘z manfaatlarini qanday himoya qilishni bilmaydi. Ichki ma’lumotdan foydalanish ustidan nazorat sust, bu esa ishonchni butunlay susaytiradi.

Texnologiya jarayonni ta’minlaydi, ammo bozorni shakllantiradigan omil ishonchdir. Demak, islohotlar texnik emas, institutsional va madaniy bo‘lishi kerak. Savdo tizimini yangilashning o‘zi yetarli emas, investor bilan bozor o‘rtasidagi munosabatlarni tiklash, rivojlantirish zarur.

Ko‘p ekspertlar NASDAQ va Franklin Templetonni bozor katalizatori deb atashadi va bu qisman to‘g‘ri ham. Qisqa muddatda NASDAQ savdo, kliring va kuzatuv tizimlarini modernizatsiya qiladi, Franklin Templeton esa UzNIF portfelidagi kompaniyalarni IPOga tayyorlaydi. Bu texnologik va boshqaruv jihatidan muhim qadam aslida.

Uzoq muddatda esa ularning roli yanada strategik bo‘ladi. NASDAQ O‘zbekistonni global kapital tizimiga integratsiya qilishga yordam bersa, Franklin Templeton xalqaro ishonch belgisi sifatida xizmat qiladi. Ammo bu faqat boshlanish xolos. Investor ishonchi va bozor madaniyatining o‘sishi texnologiyaga emas, balki davlat siyosati va huquqiy barqarorlikka tayanadi. Ya’ni, NASDAQ va Franklin Templeton shunchaki vosita, ular o‘zlari transformatsiya yaratmaydi, ular faqat sharoit yaratadi. Haqiqiy o‘zgarish ichkaridan, tizim darajasida sodir bo‘lishi kerak.

Kursiv maqolasi Qozog‘istonni mintaqadagi muvaffaqiyatli model sifatida ko‘rsatgan va bu ayni haqiqat. Ammo ularning yo‘li 20 yil davom etgan, 20 yil davomida ham to‘g‘ri, ham xato qadamlar tashlangan. Qozog‘iston yirik kompaniyalar IPOsini (KazMunayGas, Kazatomprom) o‘tkazdi, pensiya fondlari orqali ichki investor bazasini yaratdi, xalqaro standartlar (IFRS, ESG)ni joriy etdi. Bu ularning kuchli tomonlari.

Lekin ko‘pgina xatolari ham bo‘lgan. Davlat ulushi haddan tashqari yuqori saqlangan, minoritar aksiyadorlar huquqlari ba’zan buzilgan, bozor manipulyatsiyalari kuzatilgan. Bu esa kichik investorlarni chetlatib, bozorni institutlarga qaram qilib qo‘ygan.

O‘zbekiston uchun bu dars bo‘lishi kerak. Qozog‘iston tajribasini ko‘r-ko‘rona nusxalash emas, balki O‘zbekiston sharoitiga moslashtirish zarur. Muvaffaqiyatlaridan o‘rganish, xatolarini takrorlamaslik strategik yondashuv bo‘ladi.

To‘rtta kalit: ishonchli bozor formulasi

Kursiv tahlilida uchta asosiy omil keltirilgan: xususiylashtirish, institutsional talab, korporativ boshqaruv. Biz unga to‘rtinchisini, ya’ni moliyaviy madaniyatni ham qo‘shamiz, chunki bu omilsiz bozor faol bo‘lmaydi.

Shaffof xususiylashtirish davlat kompaniyalarining kamida 25 foizi ochiq IPO orqali sotilishi, bu aksiyalarning haqiqatdan muomalada bo‘lishini anglatadi. Institutsional talab esa pensiya, sug‘urta va investitsiya fondlarini yaratish orqali barqaror xaridor qatlamini shakllantirishdir. Korporativ boshqaruv deganda esa aksiyadorlarning huquqlarini real himoya qilish, nazorat tizimini kuchaytirish va shaffoflikni ta’minlashni tushunishimiz kerak.

Endi moliyaviy madaniyatga kelsak, bu nafaqat moliyaviy bilim, balki munosabat. Odamlar investitsiyani chuqur tushunib yetib, unga ishonishni o‘rgangandagina bozor haqiqatan harakatga keladi. O‘zbekistonda 38 mln aholiga nisbatan atigi 5 ming faol investor bor. Aslida, bozorni harakatga keltiradigan narsa texnologiya emas, bilim va ishonchdir. Odamlar tushunmaguncha, ishonch paydo bo‘lmaguncha, hech bir platforma natija bermaydi.

Kursiv maqolasi O‘zbekiston bozorining imkoniyatlarini aniq ko‘rsatdi. NASDAQ va Franklin Templeton bu yo‘lda muhim sherik bo‘loladi, ammo o‘zgarishlar faqat davlat siyosati, qonunlar va munosabatlar muhiti barqaror bo‘lganda amalga oshadi. Shu sabab bugunning eng muhim savoli: O‘zbekiston tizimni o‘zgartiryaptimi yoki faqat platformani yangilayaptimi?

Javob keyingi ikki-uch yilda aniq bo‘ladi. Ammo bir narsa aniqki, texnologiya va kapital allaqachon tayyor, endi navbat siyosiy irodada. Agar davlat haqiqatan o‘zgarishga tayyor bo‘lsa, O‘zbekiston mintaqaning eng dinamik kapital bozoriga aylanishi mumkin. Aks holda, NASDAQ interfeysni yangilaydi, Franklin Templeton esa bitta fondni boshqaradi xolos.

Izoh: Ushbu maqola Kursiv.media maqolasining meta-tahlili sifatida tayyorlangan.