O‘zbek erkaklari ayollarni nima uchun o‘ldiradi? — tadqiqot
18.10.2025 | 10:00365821
O‘zbekistonda ayollar hayoti uchun eng katta tahdid o‘z uylarida — turmush o‘rtoqlari qo‘lidan keladi. Tadqiqotlarga ko‘ra, ayollar ko‘p holda oshxona pichog‘i bilan yoki bo‘g‘ish yo‘li bilan o‘ldiriladi. Maqolada tandirda yoqilgan va qizini himoya qilmoqchi bo‘lgan ayol fojiasi yoritiladi.
«Femitsid» atamasi ilk bor 1976 yilda professor Diana Rassel tomonidan «Ayollarga qarshi jinoyatlar xalqaro tribunasi»da ishlatilgan. Keyinroq, 1990-yillarda u bu tushunchani «ayollarni erkaklar tomonidan nafrat, kamsitish, lazzat olish yoki mulk sifatida qarash tufayli o‘ldirish», deb ta’riflagan.
Shundan keyin bu atama kengayib, «ayollarga nisbatan nafrat sababli o‘ldirish» yoki «faqat ayol bo‘lgani uchun erkaklar tomonidan o‘ldirilish» degan ma’nolarni qamrab oldi. Bu ta’rifga chaqaloqlar va o‘smir qizlarning ham jinsiy sabablarga ko‘ra o‘ldirilishi kiradi.
Meksikalik antropolog Marsela Lagarde keyinchalik bu atamaga yangi mazmun baxsh etib, «femitsid» tushunchasini «feminitsid» darajasiga ko‘tardi. Uning ta’kidlashicha, ayollar va qizlarning zo‘ravonlik orqali o‘ldirilishi faqat jinoyatchining aybi emas — bu holatda davlatning beparvoligi, rasmiy idoralarning sukut saqlashi yoki ayrim hollardagi «hamkorligi» ham muayyan rol o‘ynaydi.
2000-yillar boshidan boshlab «femitsid» tushunchasi dunyo miqyosidagi ijtimoiy harakatlar uchun asosiy shiorga aylandi — mahalliy fuqarolik tashkilotlari va ilmiy doiralar bu atamani qonunan aniq ta’riflash hamda davlatni bunday jinoyatlarning oldini olish va javobgarlikni ta’minlashga chaqirish harakatini boshladilar. Biroq O‘zbekiston bu jarayonda qatnashmayapti. Mamlakat qonunchiligida «femitsid» degan atama umuman mavjud emas. O‘zbek jamiyatida hukmron patriarxal qadriyatlar ayollarning o‘ldirilishini nafaqat oqlaydi yoki e’tiborsiz qoldiradi, balki ko‘p hollarda aybni jabrlanuvchining o‘ziga yuklaydi.
O‘zbekistonda umumiy qotilliklar nisbatan kam. Davlat statistikasiga ko‘ra, jinoyatlar soni 2010 yilda 90 ming 50 tani tashkil etgan bo‘lsa, 2023 yilda bu raqam 104 ming 96 taga yetgan — aholi sonining o‘sishi bilan mutanosib ravishda. Biroq, oldindan rejalashtirilgan yoki urinish tarzidagi qotilliklar soni keskin kamaygan. 2010 yilda 868 ta shunday holat qayd etilgan bo‘lsa, 2023 yilda ular soni 363 taga tushgan (jinoyatga aloqador shaxslar soni 868 tadan 384 tagacha kamaygan).
Rasmiy Toshkent bu jinoyatlar bo‘yicha jabrlanuvchilar yoki sabablar haqida batafsil ma’lumot bermaydi. Faqat jinoyatchilarning jinsi haqidagi ma’lumot ochiq: so‘nggi o‘n yilda bu ko‘rsatkich ayollar ulushi bo‘yicha taxminan 10 foizni tashkil etgan. Ammo qurbonlarning jinsi bo‘yicha ma’lumot yo‘q. Shu sababdan, asosan erkaklar qotil ekanini hisobga olganda, qurbonlarning katta qismi ayollar ekani taxmin qilinadi, ammo bu aniq emas.
Maqola mualliflari Gulnoza Ahmedova va Deniz Nazarova bilan birgalikda O‘zbekistonda va o‘zbek migrantlari orasida femitsid holatlarini o‘rganish bo‘yicha tadqiqot o‘tkazdi. Loyiha doirasida so‘nggi 10 yil ichidagi 305 ta femitsid holatini qamrab olgan ma’lumotlar bazasi tuzildi. Bu holatlarda jami 334 nafar qurbon aniqlangan.
Ma’lumotlar 2014–2024 yillar orasidagi internet nashrlari va 2023 yildagi sud arxivlaridan to‘plandi. Bu raqamlar faqat aniq hujjatlashtirilgan holatlarni ko‘rsatadi — bu vaqt ichida faqat 334 ayol va qiz o‘ldirilgan degani emas, balki faqatgina isbotlangan holatlar hisobga olingan.
Aksariyat qurbonlar o‘z uylarida, erkaklar qo‘lidan halok bo‘ladi.
Tadqiqot natijasida ma’lum bo‘lishicha, O‘zbekistonda o‘ldirilgan har o‘nta ayoldan to‘qqizi erkaklar tomonidan halok bo‘lgan. Ya’ni 334 nafar qurbondan 91 foizi erkaklar qo‘lidan o‘ldirilgan.
Mahliyo qizini qutqarmoqchi bo‘lgandi — eri uni 16 marta pichoqladi
Ikki farzandning onasi Mahliyo Bustanova yil 23 mart kuni qizining sog‘lig‘ini himoya qilishga urinib, o‘z turmush o‘rtog‘i tomonidan o‘ldirilgan.
O‘sha kuni uning ikki oylik qizalog‘i qayt qilayotgani uchun «tez yordam» chaqirgan, ammo eri Dilmurod bunga ruxsat bermagan. Mahliyo politsiyaga murojaat qilganidan so‘ng, huquqni muhofaza qilish xodimi bosimi bilan eri qizini shifoxonaga olib borib kelgan, ammo qattiq asabiylashgan.
Bu uning ikkinchi nikohi edi. Birinchi turmushi farzandsizlik sababli buzilgan. Keyin u Dilmurod Daliyevga turmushga chiqqan va ikki farzand ko‘rgan. Biroq homiladorlik paytida gepatit S kasalligiga chalinganidan keyin qaynonasi unga nafrat bilan qaragan. Muntazam janjallar boshlangan.
Shu kungi tortishuv paytida Dilmurod ashaddiy g‘azab bilan oshxonadan pichoq olib, yotoqxonaga kirgan va xotinini 16 marta pichoqlab o‘ldirgan. Sud uni 12 yil ozodlikdan mahrum etish jazosiga hukm qilgan.
Ayollarning ko‘pchiligi erkaklar qo‘lidan halok bo‘lish bilan birga, aksariyat hollarda qotillar ularning yaqinlari bo‘ladi. Tadqiqotga ko‘ra, 46 foiz holatlarda ayollar turmush o‘rtoqlari, sevgilari yoki faqat diniy nikoh bilan yashagan erkaklar qo‘lidan halok bo‘lgan. Qolgan 15 foiz holatlarda esa qotillar ota, aka, qaynona, o‘gay ota yoki qaynota kabi yaqin qarindoshlar bo‘lgan.
Ko‘p holatlar uy sharoitida sodir bo‘ladi
Femitsidning katta qismi — 39 foizi ayolning o‘z uyida sodir bo‘lgan. 19 foiz holatda jinoyat qurbon va qotil birga yashagan uyda bo‘lgan. 20 foiz holatda esa qotilning uyida. Bu raqamlar mamlakatdagi umumiy gender asosidagi zo‘ravonlik (GBV) ko‘rsatkichlariga mos keladi. Huquqni muhofaza qilish organlari har yili 40 mingga yaqin GBV holatini qayd etadi, ularning 85 foizi uy sharoitida sodir bo‘ladi va barchasida jabrlanuvchi — ayollar.
Ko‘pchilik ayollar pichoq yoki musht bilan o‘ldiriladi
Mahliyoning hikoyasi — yuzlab misollardan biri, xolos. Ayolni «mulk» deb biladigan qarashlar jamiyatda shunchalik kuchliki, erkaklar «xulq» uchun odatda pichoq yoki og‘ir buyumga qo‘l uradi.
Ilgari o‘tkazilgan tadqiqotda Niginaxon Saidovaa ayollar erkaklarga nisbatan ancha kam qotillik qiladi va ularning 71 foizi pichoq ishlatganini aniqlagan. Bu erkaklarning jismoniy kuch ustunligi bilan bog‘liq. Femitsid holatlarida ham shunga yaqin tendensiya kuzatilgan: jinoyatlarning 41,5 foizi oshxona pichog‘i bilan amalga oshirilgan. 9,8 foiz holatda erkaklar ayollarni qo‘llari bilan — musht yoki bo‘g‘ish orqali — o‘ldirgan. Bo‘g‘ib o‘ldirish holatlari taxminan 5 foizni tashkil etadi.
Bu ma’lumotlar shundan dalolat beradiki, erkaklar ko‘p hollarda impulsiv tarzda, ya’ni «qo‘l ostidagi narsa bilan» yoki jismoniy ustunligidan foydalanib qotillik sodir etadi. Bu o‘ldirishlar ko‘pincha nihoyatda shafqatsiz bo‘ladi.
Masalan, Mahliyo 16 marta pichoqlanib halok bo‘lgan. Samarqandda esa bir erkak ajrashgan xotinini ota-onasi uyiga bostirib kirib, o‘roq bilan 12 marta zarba berib o‘ldirgan. Namanganda 26 yoshli erkak xotinini 22 marta pichoqlagan. Novosibirskda esa o‘zbek migranti bir o‘zbek ayolini kamida 78 marta pichoqlab o‘ldirgan.
Tandirda yoqilgan ayol — 33 yillik nikohning fojiali poyoni
Sanovar va Safarli 33 yil turmush qurgan, uch farzand tarbiyalagan oila edi. Ammo 2023 yil 29 avgust kuni erkak xotinini shafqatsiz tarzda o‘ldirishga qaror qildi. Safarli uzoq yillar davomida ichkilikka berilgan, xotinini urib, tahdid qilib yashagan va oxirgi oylarda ochiqchasiga «men seni o‘ldiraman», deydigan bo‘lgan.
O‘sha fojeali kun tongda qizlari ishga ketgan, o‘g‘li esa Rossiyada mehnat qilardi. Safarli ham ilgari Rossiyada bo‘lib, u yerda boshqa ayol bilan nikohdan o‘tgan. Keyin O‘zbekistonga qaytib, yana birinchi xotini bilan yashashni davom ettirgan. Bu holat mehnat migrantlari orasida odatiy manzara: ular yurtidagi ayol va bolalarini qoldirib, chet elda ikkinchi xotin oladi, ba’zan bu holat «dinda joyiz», degan qarash bilan oqlanadi.
Sanovar esa bu hayotdan charchagan, uni tark etish niyatida bo‘lgan. Uning yuragida kasallik bor edi. Ertalab uy ishlarini qilib yurganida Safarli yarashishni taklif etdi. Ayol rad javob berdi: «Men sen bilan yashamayman. Hatto o‘lib ketsam ham senga yaqinlashmayman», — dedi u.
Bu gaplar Safarlining g‘azabini qo‘zg‘atdi. U xotinini ko‘kragidan urib yiqitdi. Ayol hushidan ketganidan so‘ng, erkak uni boshi bilan «tandir» ichga soldi va olov yoqdi. Sanovarning hech qanday qarshiligi eshitilmadi.
Safarli keyin go‘yo hech narsa bo‘lmagandek, uydagi ishlarini davom ettirdi. Bir necha soatdan keyin pasportni olib, qochishga urinib ko‘rdi, ammo pulsiz qolgani uchun bu rejadan voz kechdi. Keyin o‘zi politsiyaga borib taslim bo‘ldi. Sud uni 19 yilga qamoq jazosiga hukm qildi.
Qizig‘i, u kuni Safarli ichkilik ichmagan. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekistondagi femitsid holatlarining katta qismida qotillar mast yoki ruhiy kasal emas — aksariyati ongli ravishda, hushyor holda jinoyat sodir etgan.
Noto‘liq ma’lumot va femitsidni hujjatlashtirish zarurati
Tuzilgan ma’lumotlar bazasi faqat «aysbergning uchi»ni ko‘rsatadi. O‘ldirilgan ayollar soni aslda ancha ko‘p. Jurnalistika va sud tizimida femitsid holatlari haqidagi ma’lumotlar yetarli darajada to‘liq emas.
Mahalliy OAV odatda jinoyat haqidagi rasmiy xabarni qisqacha yozadi — ko‘pincha prokuratura yoki politsiya telegram-kanalidagi ma’lumotni aynan nusxalaydi. Holbuki, juda ko‘p ma’lumotlar yo‘qoladi: jabrlanuvchi ismi yokifamiliyalari — 36 foiz holatda yo‘q, yoshi — 40 foiz holatda, kasbi — 76 foiz, ta’lim darajasi — 74 foiz, nogironlik holati — 97 foiz, farzand bor-yo‘qligi — 28 foiz holatda ko‘rsatilmagan.
Femitsid holatlarini to‘liq va aniq hujjatlashtirish juda muhim. Bu qurbonlar xotirasini saqlash, ularni shunchaki statistikaga aylantirmaslik uchun zarur. Bu ma’lumotlar ochiq bo‘lsa, jamoatchilik va OAV jinoyatlarni kuzatib borishi, tahlillar haqqoniy bo‘lishi mumkin.
Qonunchilikda femitsidni alohida jinoyat sifatida tan olish zarur
Hozirda O‘zbekistonda femitsid umumiy qotillik moddalari bo‘yicha jinoiy javobgarlikka tortiladi. Sudya yoki prokurorlar ayolning «himoyasiz» holatini (jismoniy kuchsizlik, moddiy bog‘liqlik yoki ona sifatidagi maqomini) hisobga olishi mumkin, ammo bu yetarli emas.
Jamiyatda xabardorlikni oshirish va ayollar hayotini himoya qilish uchun femitsidni alohida jinoyat sifatida qonunan belgilash lozim.
Izohlar:
- Agar femitsid bilan bog‘liq holatda ayol o‘z joniga qasd qilgan bo‘lsa va erkak unga zo‘ravonlik yoki tahdid sabab bo‘lgani uchun O‘zbekiston JKning 103-moddasi («o‘zini o‘ldirishga majburlash») bo‘yicha javobgar bo‘lgan bo‘lsa, bunday holat ham femitsid sifatida tasniflangan.
- «Turmush o‘rtog‘i» atamasiga rasman nikohdan o‘tmagan, faqat diniy nikoh bilan yashagan erkaklar ham kiritilgan. Bu nikohlar davlat tomonidan tan olinmaydi va ayol huquqlari himoyalanmaydi.
