Reuters Bashar Asad vahshiyligining dahshatli faktlarini aniqladi

2019 yildan 2021 yilgacha Suriyaning mustabid hukumati o‘n minglab jasadlarni ochiq joylashgan Qutayfa ommaviy qabridan Damashq sharqidagi sahroda joylashgan yashirin joyga ko‘chirish bo‘yicha maxfiy operatsiya o‘tkazgan. Yashirin qayta dafn etishdan maqsad Bashar Asad xalqaro obro‘sini tiklashga urinayotgan paytda sodir etilgan vahshiyliklar izini yashirish bo‘lgan. Reuters surishtiruv davomida aniqlashicha, Asad hukumati ikki yil davomida Suriyadagi eng yirik ommaviy qabrlardan biridan minglab jasadlarni bir soatdan ortiq masofadagi olis cho‘ldagi maxfiy joyga yashirincha tashish operatsiyasini amalga oshirgan. Prezident Bashar al-Asad harbiylarining Qutayfa shahridagi ommaviy qabrni qazib olib, Dumair shahri tashqarisidagi cho‘lda ulkan ikkinchi ommaviy qabr yaratish bo‘yicha fitnasi haqida ilgari xabar berilmagan edi. Dumair qabri joylashgan joyni aniqlash va bu keng ko‘lamli operatsiyani batafsil yoritish uchun Reuters jasadlarni ko‘chirish bo‘yicha ikki yillik harakatlar haqida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ma’lumotga ega bo‘lgan 13 kishi bilan suhbatlashdi, ishtirok etgan amaldorlar tomonidan tayyorlangan hujjatlarni ko‘rib chiqdi hamda bir necha yil davomida olingan ikkala qabrning yuzlab sun’iy yo‘ldosh tasvirlarini tahlil qildi. Jasadlarni Qutayfahdan o‘nlab kilometr uzoqlikdagi boshqa yashirin joyga ko‘chirish operatsiyasi «Yerni ko‘chirish operatsiyasi» deb nomlangan va u 2019 yildan 2021 yilgacha davom etgan. Operatsiyaning maqsadi Asad hukumatining jinoyatlarini yashirish va uning obro‘sini tiklashga yordam berish edi, dedi guvohlar. Ommaviy qabrlar joylari qanday taqqoslanadi Reuters Qutayfahda uzunligi taxminan 15 metrdan 160 metrgacha bo‘lgan 16 ta dafn xandaqlarini topdi. Dumairda uzunligi taxminan 20 metrdan 125 metrgacha bo‘lgan kamida 34 ta xandaq mavjud edi. Reuters agentligi seshanba kuni prezident Ahmad ash-Shar’a hukumatini ushbu tergov natijalari haqida xabardor qilgan. Hukumat bu hisobotga doir savollarga darhol javob bermagan. Axborot agentligi buzg‘unchilarning qabrni buzish ehtimolini kamaytirish maqsadida joyning aniq manzilini oshkor qilmayapti. Reuters’ning aniqlashicha, uzunligi 2 kilometr bo‘lgan kamida 34 ta xandaqli Dumair cho‘lidagi qabr Suriyadagi fuqarolar urushi paytida yaratilgan eng katta qabrlardan biridir. Guvohlarning ko‘rsatmalari va yangi joyning o‘lchamlari u yerda o‘n minglab odamlar dafn etilgan bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatmoqda. Asad hukumati Qutayfahda o‘liklarni ko‘mishni 2012 yil atrofida, fuqarolar urushi boshlanishidan ko‘p o‘tmay boshlagan. Guvohlarning aytishicha, ommaviy qabr diktator qamoqxonalari va harbiy shifoxonalarida vafot etgan askarlar hamda mahbuslarning jasadlarini o‘z ichiga olgan. 2014 yilda Suriyalik inson huquqlari faoli Qutayfahni fosh etish maqsadida mahalliy ommaviy axborot vositalariga fotosuratlarnı tarqatib, qabrning mavjudligi va uning Damashq chekkasidagi taxminiy joylashuvini oshkor qilgan. Qabrning aniq joylashuvi bir necha yildan so‘ng sud ko‘rsatmalari va boshqa ommaviy axborot vositalari orqali ma’lum bo‘ldi. Guvohlarning aytishicha, 2019 yil fevralidan 2021 yil apreligacha har haftaning deyarli to‘rt kechasi davomida tuproq va inson qoldiqlari bilan to‘ldirilgan 6-8 ta yuk mashinasi Qutayfahdan Dumair cho‘l hududiga borgan. Reuters maxfiy joyga boshqa hududlardan ham jasadlar keltirilganini tasdiqlay olmadi va «Yerni ko‘chirish» operatsiyasi yoki umumiy ommaviy qabrlar haqida biror hujjat topa olmadi. Voqeaga bevosita aloqador bo‘lgan barcha shaxslar, jumladan ikki nafar yuk mashinasi haydovchisi, uch nafar mexanik, buldozer operatori va Asadning elita Respublika gvardiyasining ko‘chirish jarayonining dastlabki kunlaridan ishtirok etgan sobiq zobiti bu badbo‘y hidni aniq-tiniq eslab qolishdi. Respublika gvardiyasining sobiq xodimi aytishicha, minglab jasadlarni ko‘chirish g‘oyasi 2018 yil oxirida, Asad Suriyadagi fuqarolar urushida g‘alaba qozonish arafasida turgan paytda paydo bo‘lgan. Ofitserning so‘zlariga ko‘ra, diktator ko‘p yillik sanksiyalar va shafqatsizlikda ayblanishlardan so‘ng, xalqaro e’tirofga erishishga umid qilgan. O‘sha paytda Asad allaqachon minglab suriyaliklarni qamoqqa olishda ayblanib kelinayotgan edi. Biroq, na mustaqil Suriya guruhlari, na xalqaro tashkilotlar qamoqxonalarga yoki ommaviy qabrlarga kirish imkoniyatiga ega edilar. Reuters agentligiga ikki yuk mashinasi haydovchisi va ofitser ma’lum qilishicha, harbiy qo‘mondonlar ularga Qutayfa ommaviy qabrini tozalash va ommaviy qotillik dalillarini yashirish maqsadida ko‘chirish amalga oshirilayotganini aytgan. Asad hokimiyatdan ag‘darilgunga qadar Reuters tomonidan Qutayfahda qayd etilgan 16 ta xandaqning barchasi bo‘shatib tashlangan edi. Suriya inson huquqlari tashkilotlari ma’lumotlariga ko‘ra, 160 mingdan ortiq kishi ag‘darilgan diktatorning keng qamrovli xavfsizlik tizimida g‘oyib bo‘lgan va u barpo etgan o‘nlab ommaviy qabrlarga ko‘milgan, deb taxmin qilinadi. Tizimli qazishmalar va DNK tahlili ular bilan nima sodir bo‘lganini aniqlashga yordam berishi va Suriyaning eng og‘riqli muammolaridan birini yengillashtirishga xizmat qilishi mumkin. Biroq, Suriyada resurslar yetishmasligi sababli, hatto ma’lum bo‘lgan ommaviy qabrlar ham asosan himoyalanmagan va qazib o‘rganilmagan holda qolmoqda. Bundan tashqari, dekabr oyida Asadni ag‘dargan mamlakatning yangi rahbarlari, bedarak yo‘qolganlarning oilalari tomonidan bir necha bor murojaat qilinishiga qaramay, bu qabrlarga ko‘milganlar haqida hech qanday ma’lumotni oshkor qilmagan. Suriya favqulodda vaziyatlar va ofatlarni boshqarish vaziri Raed al-Solih qurbonlar sonining haddan ziyod ko‘pligi hamda adliya tizimini qayta tiklash zarurati ishni murakkablashtirmoqda, deb ta’kidladi. Suriyaning bedarak yo‘qolganlar masalasi bo‘yicha yangi tashkil etilgan Milliy komissiyasi DNK banki va bedarak yo‘qolganlarning oilalari uchun markazlashtirilgan raqamli platforma yaratish rejalarini e’lon qildi. Shuningdek, komissiya sud-tibbiyot ekspertizasi va DNK tekshiruvi bo‘yicha mutaxassislarni tezkor tayyorlash zarurligini alohida qayd etdi. «O‘g‘illarining qabrini topishni kutayotgan onalar, erlarining qabrini topishni kutayotgan xotinlar va otalarining qabrini topishni kutayotgan bolalar bor ekan, qonayotgan yara mavjud bo‘ladi», - dedi as-Solih avgust oyi oxirida Suriyaning yarim rasmiy «al-Vatan» yangiliklar saytiga. Bedarak yo‘qolganlarni izlash va harbiy jinoyatlarni tergov qilish bilan shug‘ullanuvchi Suriya Adolat va Hisobdorlik Markazi rahbari Muhammad al-Abdulloh aytishicha, Qutayfa shahridan Dumairga jasadlarning tartibsiz tarzda ko‘chirilishi azadorlar oilalari uchun fojiali oqibatlarga olib kelgan. «Bu jasadlarni to‘liq qoldiqlarni oilalarga qaytarish mumkin bo‘ladigan tarzda birlashtirish juda murakkab jarayon bo‘ladi», - dedi Al-Abdulloh Reuters topgan ma’lumotlar haqida eshitgach. U bedarak yo‘qolganlar bo‘yicha komissiyaning tashkil etilishini yangi hukumatning ijobiy qadami sifatida baholadi. «U siyosiy qo‘llab-quvvatlashga ega, ammo hali ham resurslar va mutaxassislar yetishmayapti», - deb qo‘shimcha qildi u. Ko‘chirishda ishtirok etgan haydovchilar, mexaniklar va boshqalar maxfiy operatsiya paytida gapirish shubhasiz o‘limga olib kelishini ta’kidlashdi. «Hech kim buyruqqa bo‘ysunmaslik qila olmasdi. Aks holda o‘zing ham chuqurlarga tushib qolishing mumkin edi», - dedi haydovchilardan biri.